Турли давлатларнинг бошқа бир мамлакат ҳақидаги ОАВда тарқатадиган ахбороти бир-бирига умуман ўхшамаслиги оддий ҳолга айланиб улгурди. Шу сабабга кўра муайяан мамлакат имижини баҳолашда имижнинг барқарорлигига, яъни унинг константа хусусиятига, аниқлигига, ижобий ва салбий баҳоларнинг нақадар холислиги ва мутаносиблигига алоҳида эътибор беришга тўғри келади. Глобал муносабатлар чуқурлашар экан, мавжуд сиёсий ва иқтисодий рақобат шароитларида имиж орқали дўст қиёфасидан душман қиёфасини ясаш ёки аксинча бўлиши ҳолатлари тез-тез учраши ҳам табиийлик касб этмоқда.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги ПФ-60-сонли Фармонида медиа соҳасини тизимли ислоҳ қилиш баробарида жаҳон ҳамжамиятида мамлакатимиз имижини оширишга қаратилган ахборот етказиш самарадорлигини ошириш масаласига алоҳида эътибор қаратилган. Ҳужжатда 2022-2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегиясини “Инсон қадрини улуғлаш ва фаол маҳалла йили”да амалга ошириш бўйича Давлат дастурига мувофиқ қатор муҳим мақсад ва вазифалар белгилаб берилди.
Бир қарашда, сўнгги йилларда кенг кўламли демократик ислоҳотлар, ахборот глобаллашуви жараёнларига мос равишда Янги Ўзбекистоннинг ўз мукаммал қиёфаси, янгича медиа имижини яратиш борасида салмоқли ишлар амалга ошириш мумкин. Бунда медиа маконда Ўзбекистон мавзусининг алоҳида мавқе ва миқёсга кўтарилиши, мамлакатимизнинг ички ва ташқи имижини ошириш билан боғлиқ илмий-амалий ва ижодий масала сифатида мутахассислар томонидан тадқиқ этилиши халқаро журналистика мезонлари кесимида ҳамда миллий қадриятларимиз билан боғлиқ ҳолда баҳо беришнинг кенг имкониятларини ривожлантиришда муҳим аҳамият касб этади.
Бироқ, бу борада бажарилган ишлардан кўра, амалга оширилиши кутилаётган ишлар кўпроқ, назаримизда.
Кузатишлар шуни кўрсатадики, МДҲ ва Шарқ мамлакатлари, хусусан, Россия, Қозоғистон, Хитой, Япония, Жанубий Корея, Сингапур, Малайзия, Ҳиндистон, Туркия, Миср, БАА каби давлатларнинг оммавий ахборот воситаларида Ўзбекистонга доир хабарлар ва мақолалар тез-тез эълон қилиб борилмоқда. Бироқ Ғарб давлатлари, хусусан, АҚШ ва Буюк Британия медиа ҳудудида Ўзбекистонга оид салмоқли таҳлилий матбуот чиқишлари нафақат ўтган асрнинг 90-йилларида, балки ҳозирги даврга келиб ҳам етарли даражада эмас. Уларнинг аксариятида “Ўзбекистон” калит сўзи Ғарб ва Россия ўртасидаги турли сиёсий ва иқтисодий минтақавий рақобат билан боғлиқ муаммолар ёритилган мақолаларда учрайди. Шунингдек, Афғонистондаги ҳозирги вазият, наркотик моддаларнинг ноқонуний айланиши, терроризм хавфига оид умумий мавзуларда ҳам мамлакатимиз номи тилга олинади. Булар қаторида, яъни Ғарб медиа маконида Россиянинг Ўрта Осиёдаги фаоллигидан ташқари гўёки эҳтимолдаги Хитой экспансияси тўғрисидаги турли хавотирлар йўғрилган чиқишларни учратиш мумкин.
Жорий асрнинг интеллектуал аср эканлиги, ҳар қандай замонавий тараққиёт ва юксалиш замирида илм-фан ютуқлари қатори интеллектуал салоҳият ётиши исбот талаб қилмайдиган аксиома. Хусусан, ижтимоий-гуманитар соҳадаги илмий салоҳият мавжуд зиёли қатламнинг жамиятда кечаётган ислоҳотларга, воқеа-ҳодисаларга муносабатида акс этади. Бундай муносабатлар майдони эса оммавий ахборот воситаларидир.
Матбуот воқеа-ҳодисалар ҳақида ахборот, маълумот етказиш билан чекланмайди, балки мавжуд ҳолатни таҳлил, тадқиқ қилади, хулосалар чиқаради, таклиф-мулоҳазаларни кенг жамоатчилик муҳокамасига тақдим этади. Жамоатчилик вакилларини баҳс-мунозарага ундайди. Том маънодаги оммавий коммуникация шу тариқа шаклланади. Миллий интеллектуал салоҳият шахснинг, миллатнинг, халқнинг, жамиятнинг ва албатта давлатнинг энг катта бойлиги ҳисобланади.
Халқаро алоқаларнинг ахборот таъминоти қандай?
Ҳозирги даврда Ўзбекистон Республикасининг дунёнинг қирққа яқин давлатларида фаолият олиб бораётган элчихоналари томонидан ана шу мамлакатлардаги маҳаллий ОАВ вакиллари учун матбуот анжуманлари, брифинглар, пресс-турлар ташкил қилиб келинмоқда.
Шунингдек, турли маҳаллий тилларда Ўзбекистон ҳаётига доир пресс-релизлар, анонслар, бюллетенлар ва бошқа шакллардаги ахборотлар тайёрланиб, улар мунтазам равишда оммавий ахборот воситаларига тарқатилмоқда. Булардан ташқари, барча дипломатик ваколатхоналарнинг расмий сайтлари фаолият кўрсатмоқда. Уларда, табиий, мамлакатимиз раҳбари олиб бораётган сиёсат, ислоҳотлар самараси ва бошқа фаолият қирралари мунтазам таништирилади.
Бироқ шуни унутмаслигимиз керакки, ҳозир мавжуд имкониятлар шароитида миллий ахборот воситаларимиз, шу жумладан ташқи ахборот-коммуникация воситаларимиз халқаро медиа монополияларга рақобатчи кучга айланиш даражасида эмас. Шу боис ҳам халқимиз, мамлакатимиз, давлатимиз ва албатта давлатимиз раҳбари шаънига қарата тарқатиладиган ахборотларнинг нечоғли холис эканлигига ҳушёр бўлмоғимиз, зарур вақтларда эса мамлакатимизда хорижий ахборотларга маърифатли ахборотлар билан жавоб қайтариш тизими йўлга қўйилмоғи керак бўлади.
Алоҳида қайд этиш керакки, Президентимизнинг хорижий мамлакатларга расмий ва давлат ташрифлари чоғида ана шу давлат ҳудудида фаолият олиб бораётган марказий ОАВда Ўзбекистон ҳақида қатор материаллар берилади. Булар, биринчидан, ана шу ташриф учун информацион фон ҳисобланса (яъни, ташриф чоғидаги тантанали кутиб олиш ва қабул маросимлари, расмий учрашувлар, икки томонлама ва кўп томонлама музокаралар, симпозуимлар ҳақидаги хабарлар, мақолалар, теле-радио репортажлар), иккинчидан мазкур материаллар орқали мамлакатимиз ҳаёти билан боғлиқ турли янгиликлар, хусусан, эришилаётган оламшумул ютуқларимиз тўғрисида батафсил маълумотлар тарқатилади. Бу эса ўз навбатида Ўзбекистонни хорижий мамлакатлар жамоатчилигигига яқиндан таништиради, қолаверса, давлатимизнинг халқаро медиа макондаги нуфузини оширади.
2022 йил Ўзбекистон раислигида ўтказилган ШҲТнинг Самарқанд саммити халқаро медиа маконда кенг ва сифатли ёритилгани тақсинга лойиқ. Бироқ республикамизда ўтказилган барча халқаро анжуманлар, форумлар, учрашувлар, давра суҳбатлари, семинарлар, фестиваллар ҳақида бундай деб бўлмайди.
Халқаро алоқалар доирасидаги алоқаларни ёритиш баробарида мамлакатда амалга оширилаётган демократик ислоҳотларни чуқурлаштириш, фуқаролик жамиятини мустаҳкамлаш, аҳолининг турмуш даражасини ошириш, ҳаётнинг иқтисодий, гумантар аспектларига катта эътибор қаратилиши туфайли Ўзбекистон Республикасининг жаҳон медиа маконидаги имижи ижобий томонга ўзгариб бориши тўлиқ таъминланиши керак.
Ахборот соҳасидаги ислоҳотлар қандай давом этади?
Ҳаёт бир жойда турмаганидек, уни акс эттирувчи журналистика ҳам ривожланишдан тўхтамайди. Керак бўлса, жамиятдаги бор ўзгаришлардан бир қадам олдида юради. Унинг фаолиятигиа тегишли қонунчилик базаси эса янада илдамроқ қадам ташлаши кераклигини даврнинг ўзи кўрсатиб турибди.
Президент фармонида республикада кейинги 5-6 йил ичида жорий этилаётган том маънодаги демократлашув жараёнларини чуқурлаштириш, қонунчилик базасини янги даражага олиб чиқиш, хусусан, республикада ахборот очиқлигинии кенгайтиришга хизмат қилувчи ягона ахборот кодескини ишлаб чиқиш баробарида аҳолининг ахборот истеъмолига бўлган маданиятини ошириш, умуман юритимизда замонавий медиа муҳитни такомиллаштириш борасида олиб борилаёган тизимли ислоҳотларни давом эттиришга алоҳида эътибор қаратилган.
Дунё мамлакатларидаги каби Ўзбекистонда ҳам том маънодаги ахборот эркинлигига эришилаётганлиги исбот талаб қилинмайдиган ҳолат. Бироқ ана шу эркинликка барча баробар тайёрми? Йўқ, албатта. Бундан 10-15 йил олдин медиа ва ахборот саводхонлиги ҳақида гап кетганда, кўпчилик “ҳа, бу журналистиканинг муаммоси экан-да”, деган эди. Аммо ахборот маданияти нафақат ОАВнинг, балки бутун бир жамиятнинг муаммоси эканлигини бугун ҳаётнинг ўзи кўрсатиб турибди. Яъни жамиятдаги каттаю-кичик соҳада яратилаётган эркинликдан оқилона фойдалана олмаяпти. Очиқчасига айтшганда, ахборот маконидаги “оқ”ни “қора”дан, яъни рост хабарни фейкдан ажратишга қийналаётгани рост.
Булардан ташқари фуқаролар ҳаётига тобора дахл қилаётган кибержиноятчиликнинг олдини олиш тизимини яратиш зарурати кўрастилган. Айни мақсадда 2023-2026 йилларга мўлжалланган Ўзбекистон Республикасининг киберхавфсизлик стратегиясини ишлаб чиқиш, бунда, “UZ” домен зонаси Интернет-маконининг киберхавфсизлигини таъминлашнинг асосий йўналишларини ҳамда электрон ҳукумат, энергетика, рақамли иқтисодиёт тизимларини ва муҳим ахборот инфратузилмасига тааллуқли бошқа йўналишларни ҳимоя қилиш бўйича комплекс вазифалар белгиланган.
Бу борадаги яна бир муҳим жиҳат – миллий коммуникация платформаларини аҳолимиз орасида оммалаштириш баробарида миллий ижтимоий тармоқ ва мессенжерларни замонавий дизайн ҳамда техник талаблар асосида янгилаб боришни йўлга қўйиш, шунингдек, фойдаланувчилар ўртасида миллий ижтимоий тармоқ ва мессенжерларни тарғиботи бўйича амалий чоралар кўриш ва фуқароларнинг шахсий маълумотлари хавфсизлигини таъминлаш каби муҳим вазифалар қўйилган.
Умуман олганда, мамлакатда медиа тизимни равнақ топтиришга оид миллий қонунчиликнинг тобора такомиллашиб бораётгани оммавий ахборот воситаларини янада ривожлантириш учун қулай шарт-шароит ва омиллар яратиш, шу аснода медиа тузилмаларнинг мустақиллигини таъминлаш, ахборот соҳасини ривожлантиришда, давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари фаолияти устидан жамоат назоратини ўрнатиш борасида уларнинг ролини ошириш муҳим аҳамият касб этмоқда.
Бир сўз билан айтганда, юқорида назарда тутилган ОАВ соҳасидаги миллий қонунчиликнинг янада такомиллашуви халқаро ахборот маконида мамлакатимиз нуфузининг ошишига бевосита хизмат қилади.
Мамлакат имижи янада мустаҳкамланиши керак
Президент Ш.Мирзиёев БМТ Бош Ассамблеясининг 72-сессиясидаги нутқ сўзлар экан, “Биз аждодларимизнинг донишмандлик анъаналарига амал қилиб, теран англаган ҳолда, қатъий ислоҳотларни амалга оширмоқдамиз, мамлакатимизнинг янги қиёфасини шакллантириш йўлидан бормоқдамиз”, – деган эди.
Мазкур ғоянинг мантиқий давоми сифатида йиллар давомида ўз ечимини кутаётган ишлар бўйича конструктив режалар ишлаб чиқилмоқда. Хусусан, Янги Ўзбекистон тараққиёт стратегиясининг 98-мақсади айнан ушбу йўналишга қаратилган бўлиб, унда жаҳон ҳамжамиятида республикамиз имижини оширишга қаратилган ахборотлар етказиш самарадорлигини ошириш масаласи муҳим топшириқ сифатида илгари сурилган.
Дарҳақиқат, мамлакат имижини ривожлантириш жараёнида ахборот агентликлари асосий роллардан бирини ўйнайди. Чунки улар аудитория қамрови ва тарқатилаётган контентнинг салмоғи, кўтарилаётган мавзуларнинг жиддийлиги билан бошқа миллий ОАВ платформаларидан фарқ қилади. Уларни образли қилиб айтганда “асосий ахборот фабрикарлари, яъни ишлаб чиқувчилари” деб аташ мумкин.
Бу жараёнда республикамизда амалга оширилаётган кенг кўламли ислоҳотлар, унинг бой тарихи ва маданиятидан сўзловчи сифатли медиа контентларни тайёрлаш, уларни мавжуд барча коммуникация каналлари орқали жаҳон аудиториясига мунтазам тарқатиш яхши самара беради. Ана шу мақсадда Ўзбекистон имижини жаҳон майдонида илгари суришни назарда тутувчи чора-тадбирлар мажмуини тайёрлаш ва амалга ошириш, мамлакатимизда ислоҳотлар холис ахборот тарқатишни самарали давом эттириш масаласига алоҳида урғу берилган.
Жумладан Ўзбекистон Республикасининг хориждаги дипломатик ваколатхоналари учун мамлакатимизнинг тарихи, замонавий тараққиёти, сайёҳлик салоҳияти, маданияти ва санъатига оид юқори сифатли фото, видео ва босма материалларни мунтазам тайёрлаш ва етказиб бериш зарурлиги қайд этилган.
Бундан ташқари Ўзбекистон тарихи ва замонавий тараққиёти, маданияти ва санъати, тарихий шаҳарлари, анъана ва урф-одатлари тарғиб қилинган китоблар, маълумотномалар ва қўлланмалар хорижда нашр этилишини ташкил этиш кераклиги таъкидланган бўлиб, ушбу асарларнинг хорижий мамлакатларда тақдимотларини ўтказиш, уларни чет эл мамлакатлар парламент, ҳукумат ва эксперт доиралари ўртасида тарқатиш кўзда тутилган.
Дарвоқе, ҳар қандай мамлакат имижининг ўлчов мезонлари қаторида туризм соҳаси алоҳида ўрин тутади. Бунда хусусан, хорижликларнинг мамлакатни бориб кўришга бўлган қизиқишлари, маҳаллий шарт-шароитлар, табиатнинг гўзаллиги ва инсон қўли билан яратилган диққатга сазавор жойларнинг мавжудлиги эътиборга олинади.
Британиялик олим С.Анҳольт фикрига кўра, мамлакат имижини мустаҳкамлаш жараёнида оммавий ахборот воситалари билан бир қаторда – бошқарув, экспорт, туризм, маданият ва мерос, инвестиция ва имиграция, одамлар ҳам муҳим роль ўйнайди.
Айтиш зарурки, мамлакат имижини шакллантиришда ҳозирги пайтда оммавий коммуникация воситаларидан ташқари турли халқаро форматда ўтказиладиган иқтисодий форумлар, илмий-амалий анжуманлар, сиёсий учрашувлар, музокаралар, маданий кўргазмалар ҳам муҳим роль ўйнайди.
Хорижий давлатларда ўзбек тили, маданияти ва миллий анъаналаримизни кенг оммалаштириш, гуманитар алоқаларни мустаҳкамлашдан иборат бўлган Алишер Навоий халқаро институтини ташкил этишни тезлаштириш масаласи ўртага қўйилгани айни муддаодир. Хусусан, хорижий давлатларда ўзбек тили, маданияти ва миллий анъаналаримизни кенг оммалаштиришга қаратилган, шу жумладан, Алишер Навоий халқаро институтини ташкил этиш бўйича аниқ таклифлар тайёрлаш бўйича топшириқ берилгани эътиборга моликдир. Бунда, маданий ва миллий анъаналарни хорижий мамлакатларда тарғиб этиш бўйича халқаро тажрибани ўрганиш ва таклифларни киритиш кўзда тутилган.
Жаҳон майдонида Ўзбекистоннинг ижобий имижини илгари сурадиган хорижий PR-агентликлари ва лобби тузилмалари билан, шунингдек, халқаро
ахборот майдонида нуфузли ва таъсирга эга бўлган хорижий оммавий ахборот воситалари билан Ўзбекистон ҳақидаги батафсил муаллифлик материалларини даврий асосда нашр етиш бўйича узоқ муддатли шартномалар тузиш белгиланган.
Ҳақиқатан ҳам экспертлар доирасидаги ўзаро алоқаларни ривожлантириш, турли соҳа вакилларига тегишлигича маълумотларни тўғридан-тўғри етказиш зарурати мавжуд. Жумладан, Европа мамлакатларининг сиёсий-дипломатик, савдо-иқтисодий, ишбилармон, маданий-гуманитар ва таҳлилий доиралари вакиллари билан доимий музокаралар олиб бориш, уларга Ўзбекистондаги кенг кўламли ислоҳотлар тўғрисида холис ахборот етказиш ҳам кутилган самарани бериши муқаррар.
Умуман олганда Ўзбекистон ўзининг ижобий имижини шакллантириш учун етарли даражадаги куч ва салоҳиятга эга бўлган мамлакатдир. Лекин бу борадаги ишларга мавжуд ёндашувни концептуал жиҳатдан янги босқичга олиб чиқиш лозимлигини вақт кўрсатмоқда ва бу борадаги вазифалар Янги Ўзбекистон стратегиясида аниқ-равшан очиб берилан.
Ана шу мақсад атрофида бирлашган ҳолда давлат бошқаруви органлари, турли вазирлик ва ташкилотлар, муассасалар Ахборот хизматларининг медиа макондаги мамлакат имижини шакллантиришга йўналтирилган ишларини қайта кўриб чиқиш, уларни баҳолаш, тегишли хулосалар ҳамда тажриба асосида янада фаоллаштириш жоиз.
Айни пайтда ҳанузгача ишлатилмаган заҳиралар ва қатор долзарб масалалар борки, улардан фойдаланиш ёки ҳал этиш орқали мамлакат имижини шакллантиришнинг “умум иши” эканлигини кўпчилик томонидан англанишига эришиш мумкин. Чунки аёвсиз рақобат даврида мамлакатнинг ижобий имижи ва брендини кучайтиришга йўналтирилган навбатдаги сифат босқичига чиқиш учун давлат, фуқаролар, ишбилармон доиралар бир ёқадан бош чиқаришлари шарт.
Авваламбор, ижобий имижни шакллантиришга тизимли ва комплекс ёндашув талаб этилмоқда. Бу соҳада тушунчаларни умумлаштириш, устивор йўналишлар, мақсад ва вазифаларни белгилаб олиш, амалга ошириш услублари ва шаклларини ишлаб чиқиш ва уларни сўзсиз бажаришимиз керак.
Ана шу ишларни амалиётга тадбиқ этиш учун нафақат давлат маблағлари, балки мамлакатдаги етакчи экспертлар ҳамда бизнес доиралар имкониятларидан ҳам кенг фойдаланиш мумкин. Булардан ташқари, фуқаролик жамиятининг барча қатламлари “имиж сиёсати”ни амалга оширишда фаол иштирок этишлари мақсадга мувофиқдир.
Бунда мамлакатда тўпланган тажриба ва ўрганилган хорижий манбаларга асосланган ҳолда стратегияда белгиланган масалаларга алоҳида эътибор қаратиш ва уларни самарали амалга ошириш зарур.
Беруний Алимов,
Янги медиа таълим маркази директори,
филология фанлари доктори.
«Ўзбекистон матбуоти» журнали,
2022 йил, 3-сон, 12-16 бетлар.
